Wanneer een ondernemer plotseling komt te overlijden is er niet alleen persoonlijk leed en verdriet het heeft ook grote impact op de onderneming. Denk aan de continuïteit van de onderneming bij het wegvallen van de ondernemer maar ook de financiële en juridische gevolgen. Een niet beurgenoteerde onderneming is niet makkelijk verhandelbaar en daardoor zal vaak opvolging gezocht worden in de familiekring, de aandeelhouders of het personeel. Deze opvolging geeft soms problemen van uiteenlopende aard. Een hoop problemen zijn te voorkomen door een aantal zaken vooraf goed te regelen. Aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden zal ik enkele problemen beschrijven die kunnen ontstaan bij het overlijden van een ondernemer. Ik zal afsluiten met een aantal tips die u als adviseur kunt gebruiken om uw relaties te adviseren om deze problemen te voorkomen.
Download dit artikel in PDF-formaat
Bij de afwikkeling van een nalatenschap komen er diverse fiscale aspecten aan de orde. Ik zal niet specifiek ingaan op alle fiscale heffingen en regelingen die bij een overlijden kunnen komen kijken maar ik zal een aantal aandachtspunten benoemen die uit de twee voorgaand beschreven casussen bleken.
Bij de toepassing van de BOR kan er bij overlijden een gedeeltelijke vrijstelling voor de erfbelasting worden verkregen en kan de aanmerkelijk belang belasting worden doorgeschoven naar de erfgenamen. De BOR is echter alleen van toepassing op ondernemingsvermogen. Beleggingsvermogen is uitgezonderd van de voordelen van de BOR[1]. Alle vermogensbestanddelen die niet tot het ondernemingsvermogen worden gerekend zijn voor de BOR beleggingsvermogen.
Bij de waardering van een onderneming lopen de fiscale terminologie en de economische terminologie door elkaar en dienen niet verward te worden. Liquide middelen die aan een onderneming onttrokken kunnen worden zonder dat de realisatie van de geprognosticeerde geldstromen in gevaar komen noemen we niet operationele liquide middelen of zelfstandige vruchtdragers. In fiscale zin zal dan snel gesproken worden over beleggingsvermogen om het te separeren van het ondernemingsvermogen. Dit is echter niet altijd een juiste conclusie. De liquide middelen kunnen strikt genomen niet noodzakelijk zijn voor de specifieke activiteit op top holding niveau kunnen zij wel degelijk een rol spelen in de vorm van financiering en risicospreiding waardoor de werkmaatschappij(en) in staat worden gesteld om de activiteiten te ondernemen op de gekozen wijze. Omdat de zelfstandige vruchtdrager niet tot uiting komt in de geprognosticeerde geldstromen waarderen we deze vruchtdrager zelfstandig om uiteindelijk in het totaal van de aandelenwaarde een juist beeld te geven.
Vanuit de fiscale invalshoek geldt dat de hoogte van het bedrag aan te houden liquide middelen staat in beginsel vrij aan de belastingplichtige. Uiteraard binnen de grenzen van redelijkheid. Het aanhouden van een buffer ter versteviging van de onderneming en het vervullen van een garantiefunctie om minder afhankelijk te zijn van externe financiers voor investeringen en bij conjuncturele invloeden zijn legitieme redenen om een buffer aan te houden. Waardoor dit deel van de liquide middelen wel degelijk tot het ondernemingsvermogen kan worden gerekend.
Bij onroerend goed speelt een vergelijkbare discussie. Wanneer een omvangrijke onroerendgoedportefeuille in privé wordt gehouden dan stelt de fiscus zich al snel op het standpunt dat het normaal vermogensbeheer te buiten gaat en dat het een box 1 activiteit is. Wanneer een omvangrijke vastgoedportefeuille in de BV wordt geëxploiteerd dan wordt bij overlijden, a contrario, al snel gesteld dat er geen sprake is van een onderneming en wordt het vastgoed geëtiketteerd als beleggingsvermogen. Wanneer het onroerend goed niet als onderneming wordt gezien dan bedraagt de belastingdruk 40% en wordt het wel als ondernemingsvermogen gekwalificeerd bedraagt de belastingdruk 3,4%[2].
In de jurisprudentie is er geen eenduidigheid wanneer er sprake is van een onderneming en de meningen in de literatuur lopen hierover uiteen. Ook voor onroerend goed geldt wat ik bij liquide middelen (en ook van toepassing op effecten) schreef. Wanneer deze in beginsel tot versteviging van de onderneming dienen en een garantiefunctie binnen de onderneming vervullen en indien nodig te gelde kunnen worden gemaakt, zij tot het ondernemingsvermogen gerekend kunnen worden. Er zijn de afgelopen jaren enkele gunstige uitspraken gedaan waarbij onroerend goed toch als ondernemingsvermogen onder de BOR in aanmerking werd genomen. Wanneer sprake is van een organisatie van arbeid, kapitaal en aan het maatschappelijke productieproces wordt deelgenomen met het oogmerk en in de (redelijke) verwachting daarmee winst te behalen sprake is van een onderneming[3]. In de uitspraak waar ik naar verwijs waren naar de mening van het gerechtshof het geheel van werkzaamheden zowel kwantitatief als kwalitatief van dien aard dat sprake was van meer dan normaal vermogensbeheer en derhalve het vastgoed in de BV als ondernemingsvermogen werd gekwalificeerd voor de BOR.
[1] Met uitzondering van een franchise van 5% van het ondernemingsvermogen
[2] Abstraherend van de 100%-vrijstelling bedraagt de vrijstelling 83% van de waarde van het ondernemingsvermogen. Het tarief is gesteld op 20%.
[3] Gerechtshof Den Haag, 20-12-2013 / BK-12/00757
Twee vennoten dreven samen een vennootschap onder firma die een speelgoedwinkel exploiteerde. Een van de vennoten kreeg in zijn slaap op 35 jarige leeftijd een hersenbloeding en overleed. In de VOF akte was overeengekomen dat in geval van overlijden de andere vennoot het recht had om de vennootschap voort te zetten. Het recht van voortzetting hield in dat de vennootschap voortgezet mocht worden onder verplichting alle tot het vennootschapsvermogen behorende vermogensbestanddelen over te nemen of zich te laten toedelen en wat de schulden betreft voor zijn rekening te nemen en aan de andere vennoot of diens rechtsopvolgers de waarde van het aandeel uit te keren in dit vermogen.
De accountant van de onderneming had aangegeven dat er naar zijn mening geen sprake was van goodwill en dat dit geen over te dragen vermogensbestanddeel was.
De erven wendden zich tot mij met de vraag of er goodwill aanwezig was in de onderneming. Deze vraag werd echter niet rechtstreek gesteld maar leidde ik af uit het verhaal van de erven dat vooral ging over achterdocht en onvrede over het handelen van de accountant en de andere vennoot en de inmiddels verstoorde relatie met hen. Bij de beantwoording van de vraag kwam een van de meest belangrijke aspecten naar voren en dat was de normatieve arbeidsbeloning voor de vennoten. Om de waarde van de onderneming te kunnen bepalen dient de vrije geldstroom bepaald te worden. Tot de vrije geldstroom behoort niet de ‘normale’ beloning die een ondernemer ontvangt voor de inbreng van zijn arbeid. Wat echter normaal is was niet opgenomen in de VOF overeenkomst. In het geval van overlijden dient ook rekening gehouden te worden met de volgende aspecten;
Of het vermogensbestanddeel goodwill over te dragen valt of niet dient men te beoordelen aan de hand van de uitspraak van de Hoge Raad uit 2002[1]. In het arrest wordt uitleg gegeven aan de termen belichaamde goodwill en onbelichaamde persoonlijke goodwill[2]. Belichaamde goodwill is onlosmakelijk verbonden met de vermogensbestanddelen in een onderneming en komt tot uitdrukking in de meerwaarde van die vermogensbestanddelen in hun geheel. Onbelichaamde persoonlijke goodwill is onlosmakelijk verbonden met de hersenen, kennis en verdiencapaciteit van de betrokkenen, in dit geval dus de vennoten en is niet overdraagbaar.
Naar mijn mening was de exploitatie van de speelgoedwinkel niet specifiek gebonden aan de kennis en kunde van de overleden vennoot. Daarmee was naar mijn oordeel geen sprake van onbelichaamde goodwill en diende dus wel degelijk de goodwill in ogenschouw genomen te worden bij de bepaling van de omvang va het vermogen van de overledene.
De discussie spitste zich uiteindelijk toe op de prognose en de hoogte van de ondernemersbeloning.
Versimpeld kwam het op het volgende neer.
| Bedrijfsresultaat VOF voor arbeidsbeloning | 123.000 | |
| Arbeidsbeloning per fte | 40.000 | |
| Vennoot 1 (0,4 fte) | 16.000 | |
| Vennoot 2 (0,8 fte) | 32.000 | |
| Bedrijfsresultaat na ondernemersbeloning voor belasting | 75.000 | |
| Belasting | -15.000 | |
| FCF | 60.000 | |
| Disconteringsvoet | 20% | |
| Inflatie | 2% | |
| Belasting | 20% | |
| Waarde cashflows | 333.333 | |
| Waarde taxshield goodwill | 7.627 | |
| Waarde onderneming | 340.960 | |
| Boekwaarde EV | 250.000 | |
| Bruto goodwill | 90.960 | |
| Goodwill vennoot 1 | 60.640 | |
| Goodwill vennoot 2 | 30.320 | |
| Boekwaarde EV vennoot 1 | 200.000 | |
| Boekwaarde EV vennoot 2 | 50.000 | |
| Totaal EV vennoot 1 | 260.640 | |
| Totaal EV vennoot 2 | 80.320 |
Het bedrijfsresultaat voor ondernemersbeloning dat representatief werd geacht voor de toekomstige jaren bedroeg € 123.000[3]. Op de het bedrijfsresultaat voor arbeidsbeloning brengen we een arbeidsbeloning van € 40.000 per fte in mindering. Vennoot 1 werkte 0,4 fte en vennoot 2 werkte 0,8 fte. In de prognose zijn we ervan uitgegaan dat de kostenvoet voor de vervangende arbeid voor de taken van de overleden vennoot gelijk is aan € 40.000. Voor het belastingtarief gaan we gemakshalve uit van 20%[4]. We veronderstellen dat de afschrijvingen gelijk zijn aan de investeringen en dat er geen werkkapitaalmutaties zullen plaatsvinden. De waarde van de toekomstige cashflows berekenen we door toepassing van de terminal value formule[5]. De FCF of vrije geldstroom delen we door de disconteringsvoet[6] minus de verwachte inflatie. Hiermee hebben we de waarde van de toekomstige operationele cashflows berekend. Echter de goodwill is fiscaal aftrekbaar waardoor er een taxshield of belastingcashflow ontstaat. De waarde van de onderneming is gelijk aan de optelsom van de waarde van de toekomstige operationele cashflows en het taxshield op de goodwill. Er is geen rentedragend vreemd vermogen in de onderneming aanwezig en er zijn geen niet operationele liquide middelen. De economische waarde van de onderneming is daardoor gelijk aan de economische waarde van het eigen vermogen. Het verschil tussen de economische waarde van het eigen vermogen en de boekhoudkundige waarde van het eigen vermogen ofwel de intrinsieke waarde vormt de boekhoudkundige goodwill. De waarde van de taxshield goodwill die in fiscale termen vaak de latentie wordt genoemd dient berekend te worden door middel van iteratie[7] of kan algebraïsch opgelost worden. De netto goodwill bedraagt € 333.333 -/- € 250.000= € 83.333. In dit geval bedraagt de latentie steeds 8,38% van de goodwillsom. De netto goodwill[8] bedraagt dus 83.333/(1- 8,38%) = € 90.960 waarvan de erfgenamen van vennoot 2 recht hadden op 2/3 deel. De voortzettende vennoot diende derhalve de stand van de kapitaalrekening van vennoot 2 aan de erfgenamen te voldoen verhoogd met het aandeel in de goodwill. Het relatief eenvoudige sommetje staat in schril contrast met het proces om overeenstemming te bereiken over de vergoeding die de voortzettende vennoot diende te betalen.
[1] HR 31 mei 2002, LJN:AE0748
[2] Zie ook PE Tijdschrift voor de bedrijfsopvolging 2014-2, Goodwill hoe bedoelt u?
[3] We abstraheren voor het rekenvoorbeeld van de discussie over de prognose die heeft plaatsgevonden
[4] De IB druk kan per persoon verschillen, we sluiten in dit rekenvoorbeeld aan bij het VpB tarief en laten het effect van een rechtsvormkeuze buiten beschouwing.
[5] FCF = vrije geldstroom, r = disconteringsvoet, g = verwachte groeivoet
[6] We gaan ervan uit dat er geen vreemd vermogen aanwezig is waardoor de WACC gelijk is aan de Keu
[7] Zie voor de exacte berekeningswijze PE Tijdschrift voor de bedrijfsopvolging 2014-04, Waardern bij activatransacties
[8] Netto goodwill is goodwill voor waarde taxshield afschrijving goodwill of na aftrek van de belastinglatentie
In een situatie dat een waardering dient plaats te vinden door het overlijden van een van de aandeelhouders of vennoten is de waarderingstechniek niet anders dan wanneer in andere situaties een waardering dient plaats te vinden. Er wordt een prognose gemaakt voor de komende jaren en de vrije geldstromen die daaruit afgeleid kunnen worden contant gemaakt tegen een disconteringsvoet die uitdrukking geeft aan de tijdvoorkeur van geld en het risico van de onderneming. De beschreven casussen leren dat er een aantal aandachtspunten zijn waar men rekening mee dient te houden.
De voorgaande casussen leren dat veel van de problemen voorkomen hadden kunnen worden. Als adviseur is het goed om onderstaande checklist met uw cliënt door te nemen.
In onze ‘disclosure statements’ vindt u een overzicht van onze ervaringsachtergrond. U kunt ze hier downloaden.
